Nhìn từ góc độ cạnh tranh giữa Trí tuệ nhân tạo (AI), mạng xã hội (MXH) và báo chí hiện đại, những người làm báo sẽ có cái nhìn gợi mở hơn về tương lai của nghề báo, cùng nhiều suy ngẫm về vai trò của con người trong kỷ nguyên số.
Phải nhấn mạnh rằng AI đang tạo ra những bước tiến vượt bậc trong lĩnh vực báo chí. Nhờ khả năng xử lý dữ liệu khổng lồ với tốc độ cao, có thể tổng hợp, phân tích và tạo ra tin tức chỉ trong vài giây. Các hãng thông tấn lớn sử dụng AI để viết các bản tin tài chính, thể thao hay dự báo thời tiết - những dạng bài viết có cấu trúc lặp đi lặp lại, dễ tự động hoá. Bên cạnh đó, AI còn có khả năng gợi ý tiêu đề hấp dẫn, kiểm tra lỗi ngữ pháp, thậm chí tối ưu hoá nội dung cho các nền tảng mạng xã hội. Ðiều khiến AI trở thành đối thủ "đáng gờm" đối với báo chí truyền thống không chỉ nằm ở tốc độ, mà còn ở khả năng học hỏi và thích ứng không ngừng. Các mô hình ngôn ngữ như Chat GPT có thể tạo ra các bài viết mang phong cách cá nhân hoá, gần gũi và thậm chí đưa ra lập luận khá logic - điều từng được xem là đặc điểm riêng của các nhà báo chuyên nghiệp. Sự tiến bộ này khiến không ít người đặt câu hỏi: Liệu AI có thể thay thế con người trong việc làm báo?.
Ðể có tác phẩm báo chí, người làm báo phải trải qua một vòng tuần hoàn tác nghiệp với nhiều công đoạn, không chỉ là đưa tin, mà còn là hoạt động phản biện xã hội, điều tra sự thật và truyền tải cảm xúc, giá trị nhân văn. Những phóng sự điều tra công phu, bài viết mang tính thời sự sắc bén, tác phẩm báo chí giàu tính nhân văn là kết quả của sự dấn thân, trải nghiệm và cảm nhận sâu sắc của con người. AI, dù thông minh đến đâu, vẫn là công cụ được lập trình từ dữ liệu quá khứ, không có ý thức đạo đức hay sự thấu cảm thực sự. Hơn nữa, tính minh bạch và độ tin cậy - những yếu tố then chốt của báo chí, là điều mà AI hiện tại còn gặp nhiều hạn chế. AI có thể vô tình lan truyền thông tin sai lệch nếu được "nuôi dưỡng" bằng dữ liệu sai lệch, rất khó để truy nguyên trách nhiệm đạo đức khi nội dung gây hậu quả nghiêm trọng được tạo ra bởi hệ thống không có danh tính con người.
Người làm báo hiện nay phải phối hợp công nghệ số, đặc biệt học AI khá nhiều.
Theo ông Lê Quốc Minh, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, Tổng Biên tập Báo Nhân Dân, báo chí cũng như những ngành sáng tạo về mặt nội dung khác, rất cần những công cụ làm gia tăng được năng suất lao động, hiệu quả làm việc và sáng tạo. Bởi thế, khi biết sử dụng AI vào trong các hoạt động nghề nghiệp sẽ giúp quá trình tác nghiệp và tác phẩm tốt hơn, mang hơi hướng thời đại hơn. Nó phản ánh một thực tế là, nhà báo, báo chí Việt Nam đã tiệm cận với xu hướng của báo chí thế giới. Song, ông cũng cho rằng: "AI chỉ có thể thay thế công việc của những người tập sự với kinh nghiệm ít ỏi 1-2 năm. Còn với phóng viên bề dày kinh nghiệm tác nghiệp và lăn xả với hàng loạt đề tài thì AI không thể sánh bằng. Họ có góc nhìn riêng, cách phân tích góc cạnh vấn đề, cách thể hiện hành văn câu chữ cũng khác biệt. Ðó là văn phong và phong cách định hình nên tên tuổi từng phóng viên, mà AI lại là một công cụ mang tính đại trà".
ThS. Lê Anh Tú, CEO iGem Agency, giảng viên Khoa Quan hệ Công chúng - Truyền thông, Trường Ðại học Kinh tế - Tài chính TP Hồ Chí Minh (UEF), cho biết: “AI chỉ hỗ trợ cho việc làm báo và thúc đẩy báo chí phải thay đổi mạnh mẽ, quyết liệt hơn từng ngày, như người bạn song hành và trợ lực tác nghiệp cho người làm báo, vì AI là được lập trình, khả năng kiểm tra, thống kê và sàng lọc thông tin cũng có giới hạn nhất định. Ví dụ, tôi đã từng thử dùng AI thống kê số liệu nhưng sai sót cũng nhiều và đôi chỗ không hiểu các thuật ngữ để phân tích hiệu quả. Tương tự, AI không thể thay thế phóng viên, biên tập viên vì nó không có quan hệ xã hội để lấy thông tin và xây dựng nguồn tin. AI càng không tư duy đề tài hằng giờ, hằng tuần như phóng viên, biên tập nhằm xây dựng tờ báo hay bảng tin chính xác, thú vị. Với tính linh hoạt và thích nghi với môi trường tác nghiệp, làm nghề và tác nghiệp hiện trường thì AI lại càng không thể như phóng viên, biên tập”.
TS Phan Văn Kiền, Viện trưởng Viện Ðào tạo Báo chí và Truyền thông, Ðại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Ðại học Quốc gia Hà Nội), khẳng định: “AI chỉ là công cụ hỗ trợ, chuyển tải nội dung, giúp chúng ta nhiều công việc. Nhưng hiện tại, AI chưa thay thế được con người. Chúng ta không nên tuyệt đối hoá vai trò của AI mà cần có sự kiểm tra kỹ vì lập trình sẽ có sai sót nhất định".
Trong thời đại công nghệ số phát triển như vũ bão, AI đang dần khẳng định vị thế trong nhiều lĩnh vực, trong đó có báo chí, ngành nghề từng được xem là đặc quyền của con người. Thay vì chỉ nhìn nhận AI như đối thủ, báo chí hiện đại nên coi AI là công cụ hỗ trợ đắc lực. Chìa khoá cho tương lai không phải là loại trừ AI khỏi báo chí, mà là làm thế nào để công nghệ phục vụ con người, chứ không thay thế con người.
Phóng viên hiện đại không chỉ làm tin, phân tích thông tin, thể hiện kiến thức và tư duy khi truyền tải tin tức mà còn kiêm nhiệm nhiều vai trò tại hiện trường tác nghiệp.
Song song với AI, báo chí cũng đối mặt với sự cạnh tranh "đáng gờm", đó là MXH. Trong những thập kỷ gần đây, sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ số đã tạo nên “cuộc cách mạng” trong lĩnh vực truyền thông. Ðặc biệt, MXH với sự phổ biến của các nền tảng như Facebook, Twitter (X), TikTok hay Insta-gram, đang trở thành nguồn thông tin chính của hàng tỷ người trên toàn thế giới. Ðiều này đã tạo nên cuộc cạnh tranh rõ rệt và sâu sắc giữa MXH và báo chí hiện đại, làm thay đổi không chỉ cách thức tiếp cận tin tức mà còn cả vai trò và vị thế của báo chí trong xã hội đương đại.
Mạng xã hội mang đến khả năng truyền tải thông tin tức thời, đa chiều và không giới hạn. Mỗi cá nhân đều có thể trở thành “nhà báo tự do” chỉ với điện thoại thông minh. Nhờ tính chất mở, lan truyền nhanh và tính tương tác cao, MXH giúp thông tin được tiếp cận rộng rãi chỉ trong vài giây, điều mà báo chí truyền thống khó có thể theo kịp. Trong khi các toà soạn phải tuân theo quy trình kiểm chứng, biên tập và phát hành khắt khe để đảm bảo độ tin cậy thì MXH lại ưu tiên “nhanh” hơn “đúng”. Ðiều này tạo ra môi trường thông tin sôi động nhưng cũng đầy rủi ro. Tin giả, thông tin sai lệch, giật gân hay thậm chí là xuyên tạc có thể lan truyền chóng mặt, gây ảnh hưởng lớn đến nhận thức và hành vi công chúng.
ThS. Lê Anh Tú cho rằng: “Trong cuộc cạnh tranh này, báo chí hiện đại bị đặt vào thế phải thích nghi hoặc tụt lại phía sau. Không ít toà soạn đã chuyển đổi mô hình hoạt động, phát triển báo điện tử, tích hợp MXH trong phát hành nội dung, tận dụng công cụ đo lường và phân tích dữ liệu để nắm bắt thị hiếu độc giả. Tuy nhiên, nhiều cơ quan báo chí vẫn gặp khó khăn trong giữ chân người đọc khi MXH mang lại thông tin miễn phí, nhanh chóng và đa dạng. Dù thế, báo chí vẫn giữ được giá trị cốt lõi mà MXH khó có thể thay thế, đó là sự tin cậy và tính chính xác của thông tin truyền tải đến công chúng. Trong bối cảnh “nhiễu loạn thông tin”, người đọc có xu hướng tìm đến những nguồn báo chí chính thống, có kiểm chứng, để đối chiếu và xác minh. Những bài viết chuyên sâu, các phóng sự điều tra, phân tích thời sự chất lượng cao - vốn đòi hỏi nghiệp vụ báo chí chuyên nghiệp - là điều mà MXH không thể tạo ra chỉ bằng những dòng trạng thái ngắn ngủi hay video ngắn mang tính giải trí”.
AI, MXH và báo chí hiện đại không chỉ đang cạnh tranh mà còn đang tương tác, bổ sung và ảnh hưởng lẫn nhau trong hệ sinh thái truyền thông mới. Thách thức đặt ra cho báo chí là phải đổi mới tư duy, ứng dụng công nghệ và giữ vững giá trị cốt lõi về đạo đức và tính xác thực.
“Báo chí không thể đua tốc độ thông tin với MXH, nhưng báo chí có thể tăng “lever” (mức độ) về thông tin. Bên cạnh đó, báo chí phải tạo ra xu hướng chuyển từ tin tức sang dữ liệu. Tức là chúng ta phải có tin tức mà MXH hay nền tảng khác không có được, cũng không làm được. Ðiều này đòi hỏi phóng viên phải đa kỹ năng, giỏi nghề. Báo chí hiện đại vẫn đóng vai trò giám sát quyền lực, phản biện xã hội và định hướng dư luận. Trong khi MXH nhiều khi bị chi phối bởi thuật toán và tâm lý đám đông, thì báo chí - khi giữ vững đạo đức nghề nghiệp - vẫn là điểm tựa quan trọng để bảo vệ sự thật và công lý”, TS Phan Văn Kiền nhận định.
Lam Khánh
Xem thêm bình luận