Vượt qua chướng ngại, không thể đi đơn lẻ. Ngành cua biển Việt Nam muốn vươn xa, trước hết phải xây dựng được một chuỗi liên kết chặt chẽ và hợp lý nơi từng “mắt xích” đều phát huy vai trò của mình. Đó là sự kết nối giữa nhà nông tâm huyết, nhà khoa học sáng tạo, doanh nghiệp năng động và Nhà nước kiến tạo. Khi 4 nhà cùng chung một tầm nhìn, cùng bước đi trên một con đường, con cua Việt Nam không chỉ vượt qua được rào cản, mà còn có thể trở thành biểu tượng của nông nghiệp bền vững, giàu bản sắc và có sức cạnh tranh toàn cầu.
Không ai hiểu con cua hơn người nông dân, những người cả đời gắn bó với vùng đất bãi bồi, ngập mặn. Ở các huyện ven biển Cà Mau, Bạc Liêu, Kiên Giang,…, từ lâu cua đã trở thành “kế sinh nhai” chính của hàng chục ngàn hộ dân. Nhưng phần lớn người nuôi cua vẫn đang hoạt động manh mún, dựa vào kinh nghiệm là chính. Bà Ngô Thanh Mai, ấp Tân Thành, xã Tân Duyệt, huyện Đầm Dơi, tỉnh Cà Mau đã có hơn 30 năm gắn bó với nghề nuôi tôm - cua. Chứng kiến bao thăng trầm của con cua, từ những vụ mùa thất bát vì dịch bệnh đến những ngày giá cua lên cao, niềm tin của ông vào “lộc trời” này vẫn không hề lay chuyển.
Trong một thị trường ngày càng đòi hỏi cao về chất lượng, an toàn và truy xuất nguồn gốc, nông dân không thể mãi đơn độc. Họ cần được tổ chức lại sản xuất, hướng dẫn kỹ thuật, đảm bảo đầu ra. Tín hiệu tích cực là ở một số nơi, các hợp tác xã kiểu mới đang định hình chuỗi liên kết ngay từ cơ sở.
Tại HTX Đồng Tâm (xã Lợi An, huyện Trần Văn Thời, Cà Mau), các thành viên cùng tuân thủ quy trình nuôi, chia sẻ kinh nghiệm và được doanh nghiệp bao tiêu sản phẩm. “Dù nuôi xen canh, năng suất vẫn ổn định, đạt trung bình 300kg/ha/năm. HTX đang chuyển sang mô hình chuyên canh, đầu tư lưới chắn, chủ động giống tốt từ Đầm Dơi… để nâng cao hiệu quả”, ông Nguyễn Hoàng Liêu, Trưởng ban Kiểm soát HTX, cho biết.
Ông Lê Hữu Nhiệm, Phó giám đốc Hợp tác xã Tài Thịnh Phát Farm (xã Tam Giang, huyện Năm Căn, tỉnh Cà Mau) phấn khởi: “Từ đầu năm đến nay, HTX đang thử nghiệm mô hình nuôi cua bằng hộp và bè nổi, bước đầu thu lợi nhuận khả quan khoảng 40 triệu đồng mỗi vụ nuôi. Ngoài ra, HTX còn áp dụng kỹ thuật nuôi trong ao tôm công nghiệp bỏ trống, thiết kế chà làm mát để giảm nhiệt và phòng dịch bệnh cho cua. Mô hình mới nhưng thành công rõ rệt, HTX sẽ tiếp tục nhân rộng trong thời gian tới”.
Song hành với người nuôi, nhà khoa học đang góp phần không nhỏ vào việc hiện đại hóa nghề cua. Tiến sĩ Nguyễn Việt Bắc (Trường Cao đẳng Cộng đồng Cà Mau), người được mệnh danh là “tiến sĩ cua”, đã xây dựng thành công mô hình vỗ béo cua trong bể tuần hoàn giúp cua bán ra có giá cao gấp 4-5 lần. Không chỉ vậy, anh còn tận dụng cua lỗi để chế biến sản phẩm giá trị gia tăng như chả cua, chà bông, bánh phồng..., nâng tổng thu nhập lên tới 100 triệu đồng mỗi tháng.
Cũng từ thực tiễn nuôi cua, anh Nguyễn Minh Tuấn (thường được gọi là “Tuấn Mê Cua”, ấp 7 Xáng, xã Đông Hoà, huyện An Minh, tỉnh Kiên Giang) đã tự học hỏi và cải tiến kỹ thuật nuôi cua giống “hạt mít” theo phương pháp tự nhiên, hạn chế kháng sinh và nâng tỷ lệ sống lên đến 90%. Nhờ sự đồng hành của Tiến sĩ Nguyễn Việt Bắc, anh càng tự tin xây dựng thương hiệu riêng. Anh Tuấn hiện là người tiên phong tại Kiên Giang với mô hình nuôi cua trong nhà: sử dụng ao ngoài trời để cua bố mẹ sinh sản, sau đó đưa cua con vào hồ kín chăm sóc. Anh còn tận dụng thức ăn tự nhiên (ốc đinh) và kiểm soát mầm bệnh nghiêm ngặt. Dự kiến trong năm 2025, anh sẽ mở rộng quy mô lên 10.000 con cua, kết hợp chuyển giao kỹ thuật cho các hộ dân và phát triển thương hiệu “Cua gạch vàng - Cua lột”, hướng đến tiêu chuẩn hoá và mở rộng thị trường.
Niềm đam mê ấy cũng được chia sẻ bởi các nhà khoa học, PGS TS Trần Ngọc Hải, Phó hiệu trưởng Trường Đại học Cần Thơ đã dành cả sự nghiệp của mình để nghiên cứu về giống cua, về các phương pháp phòng chống dịch bệnh hiệu quả, về dinh dưỡng tối ưu cho cua. Ông tin rằng, Việt Nam hoàn toàn có thể tạo ra giống cua chất lượng cao và quy trình nuôi tiên tiến nếu đầu tư đúng vào khoa học - công nghệ. “Chúng ta có thể giúp nông dân làm giàu và đưa cua Việt sánh vai với thế giới”, ông khẳng định.
Từ góc độ chuyển giao kỹ thuật, Thạc sĩ Lê Thanh Đăng (biệt danh “Kỹ sư Cua”), Cán bộ Phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Đầm Dơi, chủ nhiệm dự án “Nuôi cua hộp” của Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Cà Mau, dành thời gian “lăn lộn” ở các vùng nuôi, trực tiếp hướng dẫn người dân áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật. Với anh, niềm vui lớn nhất là nhìn thấy những vuông cua ngày càng hiệu quả, năng suất ngày càng cao nhờ những kiến thức mà anh mang đến.
Nhận thấy hiệu quả kinh tế cao từ mô hình nuôi cua lột trong hộp nhựa, Trang trại ST Crab Farm (xã Vĩnh Tân, thị xã Vĩnh Châu, tỉnh Sóc Trăng) đã đầu tư 10.000 hộp nhựa để nuôi cua lột. Sau gần 2 năm áp dụng, cua lột có giá trị cao gấp nhiều lần cua thường đã trở thành hướng nuôi chủ lực tại đây.
Theo anh Phan Thái Pháp, phụ trách kỹ thuật trang trại, cua lột có thịt mềm, ngọt, ăn được cả con nhờ lớp vỏ mỏng. Trang trại áp dụng mô hình nuôi bán tuần hoàn: nước biển được lắng lọc và xử lý trước khi đưa vào hệ thống nuôi trên bờ. Nhờ không kích thích cơ học, cua lột giữ được chất lượng thịt tốt. Trung bình mỗi tháng, trang trại xuất khoảng 1 tấn cua lột, giá bán 600.000 đồng/kg.
Những nỗ lực đó đang góp phần thúc đẩy chuyển đổi từ mô hình nuôi truyền thống sang hướng công nghệ cao, nâng cao giá trị ngành cua. Tuy nhiên, để ngành cua phát triển bền vững, không thể thiếu vai trò đầu kéo của doanh nghiệp.
Công ty TNHH Dư Thái Bình (Cà Mau) mỗi năm xuất khẩu chính ngạch hơn 130 tấn cua sống sang Trung Quốc. Giám đốc Dư Thái Bình chia sẻ: “Tôi không chỉ bán cua, mà bán cả câu chuyện sinh thái đằng sau nó. Người tiêu dùng quốc tế đòi hỏi nguồn gốc rõ ràng, quy trình nuôi nghiêm ngặt. Nếu không làm bài bản, cua Việt chỉ mãi là hàng thô”.
Đặc biệt, ông Bình là 1 trong 6 doanh nghiệp cua của Việt Nam được cấp Giấy chứng nhận xuất xứ hàng hoá (CO), “tấm hộ chiếu” giúp hàng hoá hưởng ưu đãi thuế quan và tăng năng lực cạnh tranh toàn cầu.
Hình ảnh thương hiệu cua Cà Mau càng được khẳng định khi tại Ngày hội Cua Cà Mau lần thứ I năm 2022, Công ty Dư Thái Bình giành danh hiệu “Cua Sumo” với con cua nặng 1,452 kg. Dù được trả giá 40 triệu đồng, ông Bình vẫn quyết định tặng lại cua để làm tiêu bản bảo tồn tại Phân viện Nghiên cứu Nuôi trồng thuỷ sản Nam Sông Hậu như một biểu tượng cho giá trị và tiềm năng cua Cà Mau.
Bên cạnh các doanh nghiệp địa phương, Công ty TOH Fish (TP Hồ Chí Minh) đang đầu tư xây dựng chuỗi cung ứng cua biển sạch, có truy xuất nguồn gốc, đạt chuẩn HACCP, hướng đến thị trường EU và Nhật Bản.
Trong một chuyến khảo sát tại Thượng Hải, nơi tiêu thụ cua quy mô cực lớn, bà nhận thấy gần như toàn bộ là cua Indonesia; cua Việt Nam chỉ xuất hiện lác đác. Tuy nhiên, Trung Quốc phía Bắc có mùa đông lạnh không nuôi cua được, là thời điểm vàng để Việt Nam “lấp chỗ trống”. Tương tự, những dịp lễ dài tại Indonesia khiến sản lượng sụt giảm, là cơ hội cho doanh nghiệp Việt nếu chuẩn bị sẵn hàng.
Thực tế, phần lớn vùng nuôi cua ở Việt Nam vẫn mang tính tự phát, thiếu quy hoạch, thiếu hạ tầng và thiếu kết nối thị trường. Nhiều địa phương ven biển như Cà Mau, Bạc Liêu, Kiên Giang vẫn chưa xác lập được vùng nguyên liệu riêng biệt, dẫn đến khó kiểm soát dịch bệnh và truy xuất nguồn gốc. Một số nơi còn bị lấn chiếm bởi nuôi tôm, gây ô nhiễm chéo và khó xây dựng thương hiệu vùng.
Tiến sĩ Bắc đề xuất: “Phải quy hoạch vùng chuyên canh cua tại những nơi có điều kiện tự nhiên lý tưởng. Quản lý chặt từ con giống, môi trường nước, thức ăn, ghi chép nhật ký đến hệ thống truy xuất điện tử mới có thể tiếp cận thị trường cao cấp”.
Một chuỗi liên kết bền vững không chỉ là khẩu hiệu, mà là quá trình được xây dựng bằng niềm tin, sự cam kết và chia sẻ lợi ích giữa các bên. Khi nông dân được hướng dẫn kỹ thuật, nhà khoa học có điều kiện nghiên cứu ứng dụng, doanh nghiệp được tạo thuận lợi đầu tư và Nhà nước đóng vai trò kiến tạo, ngành cua có thể vượt qua tình trạng tự phát, nhỏ lẻ để trở thành một ngành hàng chiến lược.
Đây cũng chính là tinh thần cốt lõi mà Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 16/6/2022 của Bộ Chính trị về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới đã định hướng, nhằm thúc đẩy mạnh mẽ đột phá khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trong nông nghiệp, nông thôn. Nghị quyết đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hoàn thiện thể chế, cơ chế, chính sách hỗ trợ phát triển kinh tế tập thể, đặc biệt là các hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã, coi đây là yếu tố then chốt để tạo động lực cho sự phát triển bền vững.
Tại Cà Mau, một số mô hình liên kết bước đầu đã hình thành. Tiêu biểu như Công ty CP Quốc tế Logistics Hoàng Hà (TP Hồ Chí Minh) ký kết hợp đồng tiêu thụ với HTX Dân Phát, Hoà Phát và các đại lý thu mua tại khu vực Năm Căn, với định hướng tiếp tục mở rộng vùng liên kết trên toàn tỉnh. Song song đó, sản phẩm OCOP “Thịt cua sinh thái” của HTX Tài Thịnh Phát Farm (ấp Lung Đước, xã Tam Giang) đã có mặt tại các hệ thống siêu thị như Big C, VinMart, Mega Market, AEON... với sản lượng khoảng 0,7 tấn/tháng, giá trung bình 340.000 đồng/gói (150g).
Để những mô hình này phát triển bền vững, cần từng bước hình thành “chuỗi hợp lý” nơi mỗi “nhà” là một mắt xích quan trọng. Khi nông dân, nhà khoa học, doanh nghiệp và Nhà nước cùng nhìn về một hướng, con cua Việt Nam không chỉ vươn ra biển lớn, mà còn có thể trở thành biểu tượng của nền nông nghiệp hiện đại và bền vững.
Ông Châu Công Bằng, Phó giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Cà Mau, kiến nghị Bộ Nông nghiệp và Môi trường hỗ trợ nghiên cứu cải thiện chất lượng cua bố mẹ, cua giống; tìm giải pháp phòng trị bệnh hiệu quả; phối hợp Bộ Công thương đàm phán xuất khẩu chính ngạch cua sang Trung Quốc và các nước trong khu vực; sớm ban hành bộ tiêu chuẩn, quy chuẩn quốc gia cho đối tượng cua biển để làm cơ sở quản lý hiệu quả.
Loan Phương – Việt Mỹ
Bài 2: Nhận diện “chướng ngại”
