Từng là một ngành hàng non trẻ, nghề nuôi cua biển ở Việt Nam đặc biệt tại vùng Đồng bằng sông Cửu Long đã có những bước tiến dài, cả về quy mô lẫn nhận thức cộng đồng. Con cua không còn chỉ là mặt hàng tiêu dùng nội địa mà đang được kỳ vọng trở thành một trong những ngành chủ lực trong chiến lược phát triển thủy sản bền vững và kinh tế tuần hoàn của quốc gia. Nhưng để hiện thực hóa tầm nhìn ấy, không thể trông chờ vào tự phát. Cần một lộ trình bài bản, một nền móng vững chắc: từ tổ chức sản xuất đến chính sách hỗ trợ, từ đổi mới công nghệ đến mở rộng thị trường, để từng con cua không chỉ sống khỏe mà còn mang giá trị cao, hướng đến các phân khúc toàn cầu.
Theo định nghĩa của Liên Hợp Quốc, kinh tế tuần hoàn là mô hình sản xuất tiêu dùng tối ưu hóa tài nguyên, kéo dài vòng đời sản phẩm, giảm thiểu chất thải và khí nhà kính. Dù khái niệm chỉ mới được nhắc đến nhiều ở Việt Nam trong vài năm gần đây, nhưng ở Cà Mau, mô hình “trồng rừng nuôi cua - nuôi cua giữ rừng” đã âm thầm hiện diện hàng chục năm qua một chu trình khép kín, không ô nhiễm, hài hòa với tự nhiên, và hoàn toàn phù hợp với cam kết phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 của Việt Nam.
Tư duy sản xuất ở Cà Mau đã chuyển mạnh từ “làm nông” sang “kinh tế nông nghiệp”, tận dụng lợi thế đặc thù của hệ sinh thái rừng - biển - bãi bồi. Tỉnh đang hướng tới nền nông nghiệp tuần hoàn, sinh thái, hữu cơ, ứng dụng công nghệ cao, với nhiều mô hình nổi bật như cua - rừng, tôm - rừng, lúa - tôm hữu cơ.
Đầu năm 2025, tại đồng bằng sông Cửu Long đã diễn ra hội thảo khoa học lớn về phát thải ròng bằng 0, đề xuất các giải pháp cho tăng trưởng xanh, kinh tế carbon thấp và chuyển đổi năng lượng sạch. GS.TS Nguyễn Thanh Phương, Chủ nhiệm Hội thảo Đại học Cần Thơ cho biết: “Chương trình gồm 8 nhóm trọng điểm, trong đó có xây dựng mô hình sinh thái nông nghiệp thích ứng với biến đổi khí hậu”.
Ở cấp tỉnh, từ năm 2018, Cà Mau đã ban hành chính sách thúc đẩy sản xuất nông nghiệp hữu cơ theo Nghị định 109/2018/NĐ-CP và Quyết định 885/QĐ-TTg. Giai đoạn 2022- 2025, tỉnh xác định rõ các sản phẩm chủ lực, thúc đẩy cơ giới hóa, tổ chức chuỗi giá trị theo hướng sinh thái - hữu cơ - tuần hoàn. Các mô hình bước đầu cho thấy hiệu quả kép: tăng giá trị sản xuất, bảo vệ môi trường và nâng cao thu nhập nông dân. Từ 2020-2023, giá trị sản xuất nông nghiệp sinh thái ở Cà Mau tăng trung bình 3,2 %/năm cao hơn mức chung cả nước. Năng suất bình quân đạt hơn 160 triệu đồng/ha/năm. Nhiều sản phẩm đã đạt chứng nhận quốc tế như ASC, Naturland, BAP, góp phần định hình thương hiệu nông nghiệp xanh của Việt Nam.
Mô hình cua - rừng hiện đang chiếm khoảng 60% tổng diện tích nuôi cua toàn tỉnh Cà Mau, tương đương hơn 100.000 ha. Đây không chỉ là hệ sinh thái canh tác bền vững mà còn là “thành luỹ xanh” chống biến đổi khí hậu.
Sự cộng sinh này không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế, mà còn góp phần bảo tồn rừng ngập mặn hệ sinh thái đóng vai trò quan trọng trong giảm phát thải khí nhà kính, điều hoà nước mặn - ngọt, và bảo vệ đường bờ trước nước biển dâng.
Theo báo cáo của Chi cục Kiểm lâm Cà Mau, rừng phòng hộ tại Ngọc Hiển, Năm Căn và Đầm Dơi đã được phục hồi và giữ vững nhờ sự gắn bó của người dân với mô hình cua - rừng. Người dân giờ đây xem rừng là “tài sản”, không còn là thứ để khai thác, đốt than như trước. Tại xã Đất Mũi (Ngọc Hiển), mô hình cua - rừng xen canh đã mang lại lợi nhuận 150-200 triệu đồng/ha/năm. Ngoài giá trị thực phẩm, xác và vỏ cua còn được chế biến thành chitosan nguyên liệu cao cấp dùng trong dược phẩm, mỹ phẩm, công nghệ sinh học. Một ký cua, nếu được chế biến sâu, có thể mang lại giá trị gấp nhiều lần cua tươi sống.
Tận dụng lợi thế đó, anh Lê Văn Tánh (ấp Rạch Thọ, xã Đất Mũi, huyện Ngọc Hiển) cải tạo 2 miếng vuông nuôi cua, tôm, cá đối, vọp, ốc len... tổng diện tích khoảng 7 ha, kết hợp làm du lịch cộng đồng. Du khách thích thú khi được dở lợp bắt cua, trải nghiệm văn hoá bản địa và thưởng thức đặc sản dưới tán rừng.
Riêng đối với con cua, người dân ở miệt rừng này, sống nhờ con cua nhiều hơn, bởi trong thời gian chờ tôm lớn (từ 3-5 tháng kể từ ngày thả tôm giống) thì cua chính là vật cứu sinh, giúp bà con có khoảng thu nhập chi tiêu đáng kể, thậm chí nhiều hơn tôm.
Các chuyên gia cũng đề xuất tổ chức lại vùng nuôi theo hướng nâng cao năng suất, chất lượng, an toàn sinh học và bảo vệ môi trường. Các tiêu chuẩn như VietGAP, GlobalGAP, sinh thái, hữu cơ... cần được phổ cập để ngành cua Cà Mau từng bước chinh phục thị trường quốc tế.
Hiện nay, một số doanh nghiệp tại Cà Mau, Sóc Trăng, Kiên Giang đã đầu tư dây chuyền cấp đông, chế biến cua lột, món ăn sẵn. Tuy nhiên, số lượng còn nhỏ và hoạt động khá tự phát. Ngành cua rất cần một cú hích về công nghệ, thương hiệu và truy xuất nguồn gốc để tạo lợi thế cạnh tranh.
Điển hình, HTX Tài Thịnh Phát Farm là đơn vị tiên phong tại Cà Mau trong lĩnh vực chế biến thịt cua, với hơn 8 năm kinh nghiệm. Sản phẩm của HTX sử dụng 100% nguyên liệu từ cua sống và được chế biến theo quy trình nghiêm ngặt, đạt tiêu chuẩn OCOP 4 sao.
Ông Lê Hữu Nhiệm, Phó giám đốc HTX, chia sẻ: “Trong khoảng thời gian từ tháng 6 đến tháng 9, cua nguyên liệu đạt tỷ lệ thịt chất lượng khoảng 90%, mới đủ điều kiện để xuất khẩu. Với những lô cua không đạt chuẩn xuất khẩu, HTX sẽ đưa vào chế biến dự trữ. HTX cũng đã liên kết với một công ty để xuất khẩu thịt cua, cung cấp nguyên liệu thô để doanh nghiệp đối tác thực hiện chế biến sâu, mở rộng thị trường quốc tế. Trong thời gian tới, HTX tiếp tục đặt mục tiêu nâng cao giá trị gia tăng cho sản phẩm cua thông qua chế biến, đóng gói và kiểm soát chất lượng chặt chẽ”.
Một tín hiệu tích cực, nhiều đối tác quốc tế như: Nhật Bản,Hàn Quốc, Singapore, Malaysia, Trung Quốc đã tìm đến Cà Mau, khảo sát vùng nuôi và đánh giá cao tính minh bạch, trách nhiệm trong sản xuất. Trong nước, Kingfood Mart đang xúc tiến ký kết với các HTX và doanh nghiệp uy tín như Dư Thái Bình, Đoàn Phát, Tài Thịnh Phát. Ở thị trường quốc tế, các doanh nghiệp từ Singapore, Malaysia, Nhật Bản và Trung Quốc cũng bày tỏ quan tâm lớn đến cua tươi, cua lột, bánh phồng tôm, cua khô… Tiêu biểu, Công ty 101 PTE Vegetarian Singapore đã ký biên bản ghi nhớ với Hội Chế biến và Xuất khẩu thuỷ sản Cà Mau và đang xúc tiến hợp tác xuất khẩu cua qua HTX Cái Bát. Tại Malaysia, chuỗi siêu thị lớn NSK GROCER SDN BHD đang làm việc với HTX Tài Thịnh Phát Farm để tiếp cận sản phẩm cua chất lượng cao.
Không chỉ dừng lại ở sản phẩm chính, một số HTX và doanh nghiệp đã bắt đầu triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn. Xác cua được nghiên cứu sản xuất phân hữu cơ, bùn đáy ao tận dụng bón rừng, hay phát triển thêm các sản phẩm như nước mắm cua, snack cua sấy, vẽ chữ trên mai cua làm quà lưu niệm. Theo chị Lê Kiều Phương, Giám đốc Công ty TNHH SX-TM Phúc Thịnh (Ấp 2, xã Hàng Vịnh, huyện Năm Căn), hướng đi này không chỉ giúp giảm lãng phí mà còn tạo giá trị gia tăng bền vững.
Ở góc nhìn sâu hơn, các chuyên gia cho rằng đây là cơ hội để Việt Nam đón đầu xu hướng “truy xuất nguồn gốc xanh” với điều kiện ngày càng khắt khe ở các thị trường cao cấp như EU, Nhật Bản, Hàn Quốc.
Cua Cà Mau, Cua Năm Căn, Cua Bến Tre… đang dần được biết đến như những tên tuổi đại diện cho chất lượng cua Việt. Ông Nguyễn Hoàng Xuân, Chi cục trưởng Chi cục Thuỷ sản tỉnh Bạc Liêu, cho rằng: “Chúng ta đang có một loại nông sản quý, nhưng lại chưa có quy hoạch, chưa có chiến lược nâng cấp. Ngành tôm có chiến lược riêng, ngành cá tra có kế hoạch đến từng vùng nuôi, còn cua thì vẫn lặng lẽ một mình. Đã đến lúc cần một chiến lược lớn cho một nông sản quý”.
Xây dựng thương hiệu là bước đi quan trọng để nâng tầm ngành cua Việt. Ngày hội Cua Cà Mau lần thứ 2 (dự kiến từ 11-13/11/2025) với chủ đề “Cua Cà Mau - Hương rừng, Vị biển”sẽ là dịp giới thiệu toàn diện chuỗi giá trị ngành cua từ nuôi trồng, thu hoạch, chế biến đến tiêu thụ.
Song song đó, Cà Mau đẩy mạnh xây dựng bộ nhận diện thương hiệu, xúc tiến thương mại, kết nối cung - cầu và bảo hộ chỉ dẫn địa lý “Cua Cà Mau”, nhãn hiệu tập thể “Cua Năm Căn”.
Tuy nhiên, để ngành cua thực sự trở thành ngành hàng chủ lực quốc gia, rất cần sự vào cuộc từ Trung ương. Đó là các chính sách tín dụng ưu đãi, đầu tư công nghệ chế biến, hiện đại hoá hệ thống phân phối và hỗ trợ thương hiệu. Việc ứng dụng chuyển đổi số, blockchain, nhật ký điện tử, QR code trong truy xuất nguồn gốc sẽ là “chìa khoá” tạo lòng tin với thị trường cao cấp.
Phó giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Cà Mau Châu Công Bằng đề xuất sớm ban hành các tiêu chuẩn Việt Nam (TCVN), quy chuẩn kỹ thuật (QCVN) cho cua giống, cua bố mẹ. Đồng thời, cần có cơ chế hỗ trợ các trại sản xuất giống tại chỗ, giảm lệ thuộc nguồn ngoài. Chiến lược phát triển cần mang tính liên ngành, đa trụ cột, quy hoạch vùng nuôi theo hướng sinh thái, thích ứng biến đổi khí hậu, kết hợp cua - tôm - rừng hoặc xen canh với lúa, cá. Cần chuyển từ quảng canh sang bán thâm canh, chuẩn hoá quy trình kỹ thuật.
Điển hình, HTX Tài Thịnh Phát Farm đã chế biến sâu từ cua sống thành thịt cua, càng cua đóng gói, cấp đông… giúp nâng giá trị sản phẩm gấp 2-3 lần. Nếu được đầu tư đồng bộ, ngành cua Việt có thể phát triển các dòng sản phẩm tiện lợi cho nhà hàng, khách sạn và người tiêu dùng đô thị. Đồng thời, cần đưa cua biển vào danh mục thuỷ sản chủ lực quốc gia, đây là nền tảng để ưu tiên đầu tư về khoa học - công nghệ, xúc tiến thương mại, tín dụng ưu đãi và tiêu chuẩn hoá sản xuất. Để nâng tầm thương hiệu, cần chiến lược cấp quốc gia tương tự “Gạo ST25” hay “Cà phê Buôn Ma Thuộc”. Việc bảo hộ quốc tế Chỉ dẫn địa lý “Cua Cà Mau”, “Cua Năm Căn” và mở rộng xuất khẩu chính ngạch vào các thị trường khó tính như Nhật Bản, EU, Hàn Quốc, Trung Đông sẽ góp phần gia tăng giá trị xuất khẩu.
Ông Ấn cũng nhấn mạnh: “Việc gắn kết nhãn hiệu tập thể, chỉ dẫn địa lý với chương trình OCOP, tín dụng ưu đãi và xúc tiến thương mại. Việc gắn nhãn cần trở thành hành động tự nguyện và bền vững, thông qua vận động sâu rộng từ người dân, HTX đến doanh nghiệp dưới sự chỉ đạo thống nhất của chính quyền, đoàn thể và sở, ngành”.
Đồng quan điểm, ông Lê Hữu Toàn, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Kiên Giang, cho rằng: “Nhà nước cần đóng vai trò kiến tạo, không chỉ quản lý. Cần xây dựng chiến lược phát triển ngành cua đến 2035, tầm nhìn 2050, như với lúa, tôm, cá tra, tạo khuôn khổ để các tỉnh ĐBSCL cùng hành động. Đồng thời, thúc đẩy liên kết ‘4 nhà’ (nông dân - doanh nghiệp - nhà khoa học - Nhà nước), trong đó doanh nghiệp là hạt nhân tổ chức lại sản xuất và dẫn dắt thị trường. Ngoài ra, việc chọn lọc giống kháng bệnh, ứng dụng IoT, blockchain trong quản lý vùng nuôi, hướng đến chứng nhận quốc tế như ASC, GlobalGAP sẽ tạo nền tảng cho ngành cua vươn xa”.
Với vai trò là địa phương dẫn đầu, ông Lê Văn Sử, Phó chủ tịch UBND tỉnh Cà Mau, khẳng định: “Tỉnh quyết tâm đưa ngành nuôi cua trở thành trung tâm lớn nhất cả nước và khu vực đồng bằng sông Cửu Long. Mục tiêu là xây dựng mô hình tổ chức sản xuất phù hợp, ứng dụng công nghệ tiên tiến nhằm nâng cao năng suất, sản lượng, chất lượng và sức cạnh tranh của sản phẩm cua Cà Mau. Đồng thời, phát triển phải gắn liền với thích ứng biến đổi khí hậu, bảo vệ môi trường sinh thái, đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân và hiệu quả kinh tế cao cho doanh nghiệp”.
Tỉnh Cà Mau đặt mục tiêu đến năm 2030 đạt tổng sản lượng cua khoảng 40.000 tấn, với diện tích nuôi cua kết hợp khoảng 265.000 ha (năng suất bình quân 0,15 tấn/ha/năm, sản lượng 39.750 tấn), diện tích nuôi bán thâm canh khoảng 500 ha (năng suất 0,5 tấn/ha/vụ/năm, sản lượng 250 tấn), và khoảng 10.000 hộp nuôi cua (sản lượng khoảng 22 tấn/năm). Song song đó, tỉnh sẽ triển khai hiệu quả các đề tài chọn lọc, lai tạo giống cua có tốc độ tăng trưởng nhanh và kích thước lớn, đồng thời đẩy mạnh các dự án bảo quản và chế biến sâu sản phẩm từ cua nhằm nâng cao giá trị gia tăng. Theo đó, xuất khẩu đạt ≥30% sản lượng cua nuôi và phát triển chuỗi liên kết tiêu thụ ngành hàng cua đạt ≥30%. Đây không chỉ là mục tiêu kinh tế, mà còn là động lực quan trọng để thúc đẩy tăng trưởng GRDP đạt 8% trở lên vào năm 2025, tạo nền tảng cho tốc độ tăng trưởng hai con số trong giai đoạn 2026-2030.
Từ biểu tượng “thủ phủ cua” của vùng đất Cà Mau, giấc mơ biến ngành cua Việt Nam thành một ngành hàng tỷ đô hoàn toàn nằm trong tầm tay, nếu như tất cả các thành tố trong chuỗi giá trị từ nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp, đến nhà khoa học và chính quyền đồng lòng chung tay hành động. Với quyết tâm chính trị mạnh mẽ từ Trung ương đến địa phương cùng tinh thần đổi mới, sáng tạo của cộng đồng, con cua Việt Nam, đặc biệt là cua Cà Mau, không chỉ có thể vươn ra thị trường quốc tế mà còn trở thành nguồn sinh kế bền vững cho hàng trăm ngàn hộ dân ven biển.
Tương lai, 2 tỉnh Cà Mau và Bạc Liêu sáp nhập thành tỉnh Cà Mau, “thủ phủ cua” sẽ không còn là biểu tượng mang tính địa phương đơn thuần, mà sẽ trở thành trung tâm kinh tế trọng điểm của vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Việc hợp nhất giúp tập trung nguồn lực, đồng bộ quy hoạch, thúc đẩy ngành cua phát triển tầm quốc tế và nâng cao đời sống người dân. Với diện tích nuôi cua trên 364.000 ha, tỉnh mới sẽ giữ vị trí dẫn đầu cả nước về quy mô và giá trị thủy sản. Đây là cơ hội để ngành cua phát triển bền vững, tận dụng nông nghiệp tuần hoàn và mô hình nuôi xen canh thích ứng biến đổi khí hậu, góp phần quan trọng vào phát triển kinh tế - xã hội vùng cực Nam Tổ quốc.
Loan Phương – Việt Mỹ
Bài 2: Nhận diện “chướng ngại”
