Theo những nông dân cố cựu ở xứ rừng Năm Căn, Ngọc Hiển, ngày xưa cua, tôm sinh sôi hoàn toàn trong môi trường tự nhiên. Trứng cua, cua con từ biển theo dòng thuỷ triều vào vuông tôm trú ngụ, săn mồi dưới tán rừng đước, cứ thể lớn lên. Vòng đời con cua, có thể dùng cụm từ “3 không” để diễn tả: Không ai “nuôi” mà nó vẫn sống; không cần “cho ăn” mà nó vẫn lớn; cũng chẳng ai “chăm sóc” mà nó vẫn khoẻ mạnh… Và chính điều này làm nên sự khác biệt cho cua biển Việt nói chung, cua Cà Mau nói riêng. Chúng được nhận diện như một sản phẩm sinh thái mang giá trị cao, không chỉ về mặt kinh tế, mà còn ở khía cạnh môi trường, xã hội và bản sắc văn hoá địa phương.

Con cua từng chỉ là “vai phụ” trong ao nuôi tôm, giờ đây đang vươn lên mạnh mẽ, mang theo kỳ vọng về một ngành hàng vừa trụ vững với biến đổi khí hậu vừa làm giàu cho nông dân. Với sản lượng hàng chục ngàn tấn mỗi năm, giá trị xuất khẩu hàng trăm triệu USD, cua biển đã vượt xa hình ảnh “ăn ké” vuông tôm, trở thành mũi nhọn kinh tế ở vùng sông nước ĐBSCL, đặc biệt là tại tỉnh Cà Mau, nơi được ví như “thủ phủ cua biển” cả nước.

Biến đổi khí hậu, mặn xâm nhập sâu, dịch bệnh trên tôm khó kiểm soát, giá cả bấp bênh, chi phí leo thang…, tất cả khiến người nuôi phải tính lại bài toán sinh kế. Trong bối cảnh đó, con cua từng bị xem nhẹ, bất ngờ trở thành “cứu tinh”. 

Và rồi con cua biển, từ món ăn dân dã trong mâm cơm thôn quê vươn lên thành đặc sản có mặt trong thực đơn nhà hàng cao cấp. Đặc biệt, cua Cà Mau ngày càng được định vị là sản phẩm tinh hoa nhờ thịt chắc, vị ngọt đậm, gạch béo và độ dai đặc trưng không thể nhầm lẫn. Vinh dự hơn, cua Năm Căn - Cà Mau đã được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam (VietKings) vinh danh trong Top 100 món ăn đặc sản Việt Nam giai đoạn 2020-2021 và xác lập kỷ lục với 69 món ăn chế biến từ cua vào năm 2022.

Đây là sự ghi nhận xứng đáng cho cả giá trị ẩm thực lẫn tiềm năng kinh tế của loài cua vùng Đất Mũi, khẳng định chỗ đứng trên thị trường trong nước và quốc tế. 

Ở nhiều nơi, cua biển đang được xem như “cây ATM sống” của người dân vùng ven biển bởi: dễ nuôi, vốn ít, kỹ thuật không quá phức tạp, lại có thể thu bán liên tục, giúp xoay vòng tài chính. “Không có con cua, không biết lấy gì nuôi con đi học”, ông Nguyễn Thống Nhất, ấp Thuận Hoà, xã Tân Thuận, huyện Đầm Dơi vừa nói, vừa chỉ tay ra vuông tôm - cua xen canh rộng hơn 7 ha. Ông kể, chỉ riêng vụ cua năm ngoái, gia đình anh thu được trên 200 triệu đồng sau khi trừ chi phí. 

Không chỉ là món ăn dân dã, cua biển Việt Nam, đặc biệt là cua Cà Mau đang được nâng tầm như một đặc sản có giá trị kinh tế và văn hoá. Tại thị trường nội địa, cua gạch có thể đạt giá bán từ 400.000-700.000 đồng/kg, thậm chí cao hơn vào dịp lễ, tết. Các nhà hàng cao cấp, siêu thị lớn ngày càng chuộng cua sạch, truy xuất được nguồn gốc, nuôi theo mô hình sinh thái.

Theo Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam (VASEP), các mặt hàng thuỷ sản tươi sống đang có mức tăng trưởng ấn tượng, trong đó cua biển, đặc biệt là cua Cà Mau, ghi nhận mức tăng tới 16 lần. Đáng chú ý, chỉ trong 9 tháng đầu năm 2024, Trung Quốc đã nhập khẩu tới 68.400 tấn cua sống, với kim ngạch lên đến 1,14 tỷ USD. Cua biển Việt Nam ngày càng được đánh giá cao về chất lượng, từng bước khẳng định vị thế và trở thành đối thủ cạnh tranh đáng gờm của các thị trường mạnh như: Philippines và Sri Lanka.

Ngày 11/12/2015, Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) đã cấp Giấy chứng nhận Nhãn hiệu tập thể “Cua Năm Căn - Cà Mau”. Đến năm 2022, thương hiệu “Cua Cà Mau” tiếp tục được bảo hộ Chỉ dẫn địa lý, đánh dấu bước tiến quan trọng trong hành trình xây dựng và bảo vệ thương hiệu nông sản đặc trưng. Ông Lê Văn Sin, Trưởng phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Năm Căn, cho biết: “UBND huyện đang xúc tiến quy hoạch các vùng nuôi cua tập trung quy mô lớn, hình thành những vùng hàng hoá gắn với thương hiệu đặc thù “Cua Năm Căn - Cà Mau”. Đây sẽ là nền tảng để xây dựng vùng nguyên liệu ổn định, phục vụ mục tiêu xuất khẩu lâu dài”.

Theo ông Lê Văn Sử, Phó chủ tịch UBND tỉnh Cà Mau, không dừng lại ở việc khẳng định tên tuổi, tỉnh Cà Mau đang đẩy mạnh phát triển các mô hình nuôi cua bền vững như cua sinh thái, cua hữu cơ đạt chuẩn quốc tế ASC. 

Tại huyện Trần Văn Thời (Cà Mau), mô hình nuôi cua thương phẩm do Viện Nghiên cứu Nuôi trồng thuỷ sản III triển khai trong giai đoạn 2013-2014 đã cho thấy hiệu quả rõ rệt cả về kinh tế lẫn môi trường. Gần 100 hộ dân xã Lợi An được hỗ trợ cải tạo ao đầm, sử dụng giống chất lượng, kiểm soát môi trường nuôi và áp dụng đồng bộ các biện pháp phòng bệnh. Nhờ đó, cua đạt trọng lượng từ 250-300 gram/con, mang lại thu nhập ước tính 150-200 triệu đồng/ha, mức sinh lợi vượt xa kỳ vọng ban đầu.

Không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế, đây còn là mô hình thích ứng bền vững với biến đổi khí hậu, đặc biệt tại những vùng chịu tác động nặng của xâm nhập mặn.

Tiếp nối thành công này, Viện tiếp tục phối hợp cùng các địa phương mở rộng ứng dụng mô hình. Ngày 2/11/2022, Hội thảo “Nghiên cứu sản xuất nhân tạo giống cua biển” được  tổ chức ở tỉnh Bến Tre”, với các mô hình nuôi đơn và nuôi ghép cua biển - tôm sú cho thấy kết quả khả quan, giúp người dân chủ động kỹ thuật nuôi và quản lý môi trường. Đặc biệt, ngày 14/4/2021, Cục Sở hữu trí tuệ đã cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý số 00102 cho sản phẩm “Cua biển Bến Tre” theo Quyết định số 1047/QĐ-SHTT. Đây là bước tiến quan trọng, khẳng định thương hiệu và tạo nền tảng để nghề nuôi cua ở Bến Tre phát triển ổn định, bền vững, tương tự như mô hình đã thành công tại Cà Mau. 

PGS.TS. Trần Ngọc Hải, Phó hiệu trưởng Trường Đại học Cần Thơ, nhấn mạnh: “Cua biển không đơn thuần là một sản phẩm thủy sản, mà đang trở thành một mắt xích chiến lược trong hệ sinh thái nông nghiệp bền vững”. Theo ông, những mô hình tích hợp như cua - lúa, cua - tôm - cá đang mở ra lời giải khả thi cho sinh kế dài hạn trong bối cảnh nước biển dâng, xâm nhập mặn và biến động dòng chảy sông Mekong.

Với tầm nhìn chiến lược và định hướng phát triển bền vững, tỉnh Cà Mau đặt mục tiêu đến năm 2025 mở rộng diện tích nuôi cua kết hợp lên 260.000 ha. Hiện tại, địa phương đã có khoảng 2.700 ha mô hình nuôi tôm - lúa - cua và tôm - cua - rừng đạt chứng nhận quốc tế như ASC, BAP, tập trung tại các xã Trí Phải, Trí Lực, Biển Bạch Đông (huyện Thới Bình) và xã Tân Ân Tây (huyện Ngọc Hiển). Tỉnh đặt kế hoạch đến cuối năm 2025 sẽ có thêm 1.000 ha được cấp chứng nhận đạt chuẩn quốc tế.

Theo ông Lê Văn Sử, để đạt được mục tiêu này, tỉnh đã triển khai nhiều giải pháp đồng bộ. Trong đó, khoảng 1.000 hộ dân sẽ được tập huấn và chuyển giao kỹ thuật nuôi cua theo quy trình bán thâm canh và mô hình nuôi cua kết hợp nuôi tôm quảng canh cải tiến, có bổ sung thức ăn. Cùng với đó, tỉnh tăng cường tuyên truyền, hướng dẫn 100% hợp tác xã nuôi cua tuân thủ các điều kiện, quy trình nhằm đáp ứng các tiêu chuẩn chất lượng được thị trường quan tâm.

Ông Lê Văn Sử nhấn mạnh: “Những nỗ lực này không chỉ góp phần thực hiện mục tiêu tăng trưởng ngành nông nghiệp đạt 4 % mà còn tạo nền tảng cho Cà Mau đạt mức tăng trưởng toàn diện ≥8% trong năm 2025 và hướng tới tốc độ tăng trưởng hai con số trong giai đoạn 2026-2030. Mục tiêu đến năm 2030 là xuất khẩu ít nhất 30 % sản lượng cua nuôi của tỉnh và xây dựng chuỗi liên kết tiêu thụ ngành hàng cua đạt tối thiểu 30 %”.

Từ vị thế mờ nhạt, con cua đang dần trở thành biểu tượng của sự bứt phá và chuyển mình thông minh giữa vùng châu thổ nhiều thách thức. Nhưng khi tầm vóc ngày càng rõ rệt, con đường phía trước cũng lộ diện nhiều “nút thắt” từ thể chế, quy hoạch đến hạ tầng, thị trường. Để con cua vững vàng “bơi ra biển lớn”, cần thêm nhiều giải pháp để tháo gỡ những chướng ngại đang bám rễ sâu.