Cố NSƯT Thanh Nga: Tài danh và khoảng cách khó xóa

Tiến trình hình thành và phát triển nghệ thuật cải lương (CL) đã để lại biết bao soạn phẩm tuyệt tác với sự cộng sinh những vai diễn để đời của nhiều thần tượng, danh tài. Trong đó có cố NSƯT Thanh Nga, người đã lưu lại nhiều vai diễn ấn tượng…

Cố NSƯT Thanh Nga. Ảnh: T.L

Sau ngày Thanh Nga mất đến nay, nhiều trong số các vở kể trên được tái dựng qua sự đảm nhiệm của nhiều nữ diễn viên hậu bối danh tiếng. Họ chịu đựng một áp lực lớn lao từ dấu ấn người đi trước, nên rất cố gắng với nhiều sáng tạo riêng. Họ ca hay, diễn giỏi; thậm chí có nghệ sĩ trẻ đã gây tiếng vang lớn vì đã sở hữu bước thăng hoa ngang tầm Thanh Nga về trình thức diễn xuất lẫn kỹ thuật ca bài bản, đặc biệt là vọng cổ. Thế nhưng vẫn có ý kiến cho rằng: còn một khoảng cách - tuy không xa - đối với người xưa. Nghiệt ngã thay, khoảng cách - dù ở một cự ly nhỏ bé, vẫn hiển nhiên là khoảng cách, không thể thay đổi tên gọi.

Người ta thường nghĩ rằng, ấn tượng ban đầu là vết tích sâu đậm nhất khó làm mờ, nói chi xóa sạch. Nếu căn cứ đơn thuần vào quá trình ca - diễn để so đo giữa tiền bối và hậu sinh, e nảy sinh chuyện nhạy cảm “Khẩu phục, tâm bất phục” và có thể bào mòn niềm tin kẻ đi sau đang cố công phấn đấu. Điều mấu chốt ai ai cũng biết, nhưng ít ai chịu khó trau chuốt, đó là “đài từ”. Những ai tích lũy được “cảm chất” của đài từ sẽ tác động cao sâu vào cảm thụ của khán giả. Đài từ hoàn chỉnh đòi hỏi chủ sở hữu hội đủ hai mặt: khổ luyện và năng khiếu.

“Tố chất sang cả, muốn giấu vẫn lộ ra; muốn khoe vẫn không toại ý. Nó chứa vựa trong tâm hồn, đầu cơ trong máu tủy. Hễ gặp dịp thì tự bộc lộ, không do dụng ý” (trích từ bài báo của ký giả kịch trường Cẩm Thi khi viết về một anh kép trẻ vừa từ tỉnh về cộng tác đoàn Thanh Minh - Thanh Nga cách nay 50 năm). Sang không đồng nghĩa với giàu; nó giống như chùm gửi, ẩn bên trong một con người để ngấm ngầm lan tỏa một từ trường quyến rũ cực kỳ, chỉ có thính giác, thị giác mới cảm nhận được.

Chất sang ở thoại, ở ca, ở phong cách diễn của Thanh Nga bộc lộ tự nhiên, không do dụng ý, càng không cường điệu, cố tạo dáng. Chỉ có người nghe, người xem mới cảm nhận được điều này… Có thể minh chứng qua vai Trưng Trắc. Cảnh 1, giữa lúc tình hình căng thẳng trước Đền Hùng lên cao điểm, Trưng Trắc - Thanh Nga xuất hiện với phong thái đĩnh đạc, sân khấu như bừng sáng (người hâm mộ bảo đó là hào quang nghệ thuật). Với đoạn thoại tranh luận cùng Tô Định đầy hào khí, kết hợp tài tử êm ả, từ tốn nhưng sắc bén thông minh của người nữ tướng: “Điều gì hợp với đạo lý dù không ra lệnh, người ta vẫn làm. Điều gì không hợp với đạo lý, dù ra lệnh, người ta vẫn không làm”… Thật tuyệt vời khi kết nối từ diễn thoại chuyển sang diễn ca (đảo ngữ cung) một cách liền lạc, tự nhiên: “… các ngài nên lấy nghĩa nhân mà cư xử với chúng… tôi… có thế mới mong không tức nước vỡ bờ…” - cái hay của người nghệ sĩ là ở chỗ đã đẩy mức cảm thụ nghệ thuật lên tầm cao. Cảnh 2, Thi Sách bị giặc bắt, Trưng Trắc ra lệnh từng người, từng nhiệm vụ phối hợp tiến binh cứu nước, cứu phu quân với ngữ âm bình tĩnh, rõ ràng, dứt khoát. Nhưng khi còn lại một mình, vị nữ tướng bỗng loạng choạng ngồi bệt xuống thềm. Sự kiềm chế thân tâm trước đó bị mất hiệu lực trong tiếng gọi nghẹn uất bi thương: “Phu quân”! Dàn nhạc cổ lập tức tấu bản Xuân nữ, đã òa vỡ nơi khán phòng niềm đau thông cảm. Không gian sân khấu như sầm tối cơn nạn nước điêu linh, bao máu xương tuôn đổ, tổn hao chống bạo tàn xâm lược “thiếp thôi thúc ba quân cất bước, hay thiếp ra lệnh với chính mình mau bay đến với chàng?”. Lời văn đậm chất bi ai, trữ tình được thi triển bởi chất giọng “thổ pha” đài trang của Thanh Nga đã rúng động tâm can, não nùng người dự khán, đưa tâm cảm của mọi người vào môi trường vùng miền Mê Linh cố thổ, ảm đạm tóc tang! Cũng giọng thổ ấy, cô chuyển từ bi sang hùng từ khàn đục sang rổn rảng: “Có lúc nào hơn lúc này? Ruột gan thiếp bừng bừng lửa đốt”… Đúng là giọng thổ pha kim, đầy đủ sắc màu căm thù, phẫn hận.

Giọng thoại diễn cảm đẹp kết hợp tinh tế với đài từ mượt mà, nhấn nhá chữ đúng… văn cảnh ngắt ngữ đúng dấu câu, đúng ngữ pháp dù là ca vọng cổ hay các bài bản khác là ưu điểm độc đáo rất Thanh Nga.

Chất giọng Thanh Nga lúc ca diễn lớp bi vừa truyền cảm vừa quý phái, độc đáo đến nỗi không phó bản như một số danh ca khác.

Do chất thảm của làn hơi mà cô ca Nam rất tốt, đặc trưng nhất là Nam ai. Có thanh, có sắc, có tài diễn xuất là điều kiện ắt có và đủ cho một tài danh CL. Riêng Thanh Nga, ngoài các đặc tố trên, có thêm cốt cách quý phái trong thoại, ca diễn nên trở thành huyền thoại là vì thế. Và ta hiểu được rằng tại sao có một khoảng cách giữa Thanh Nga và các hậu bối trong những vai kinh điển mà Thanh Nga và họ từng đã hóa thân.

Hồ Quang (nhà báo kịch trường)