Chút tếu táo, chút hoài niệm, cợt đùa đó rồi lại nghiêm túc ngay sau đó, Nguyễn Việt Hà có khi khiến người đọc bật cười sảng khoái khi chỉ ra những điều tai nghe, mắt thấy quanh mình bằng giọng văn hài hước, và rồi cũng chính Nguyễn Việt Hà dẫn cảm xúc người đọc vào những cung bậc đằm sâu của hoài niệm, của nhớ thương về những ngày chưa cũ. Đọc tập tạp văn “Mặt của đàn ông”, ta nhận ra được đằng sau sự khóc - cười, vui sướng hay đau khổ… là cả một vùng ký ức của những mảnh đời trên từng góc phố, con đường mà ta vẫn luôn lại qua…

Cà Mau, mảnh đất cuối trời cực Nam Tổ quốc, vùng đất giàu truyền thống anh hùng cách mạng. Cũng chính nơi đây từng cưu mang, đùm bọc, chở che bao lớp cán bộ cách mạng của ta trong 2 cuộc kháng chiến trường kỳ.

Ðó là Tám Còm. Không đến đỗi còm nhom, lỏng tha lỏng thỏng; Tám Còm nhỏ con, thấp đậm, tay chân mũm mĩm nhưng không rõ hà cớ gì dân bản địa cửa rừng Cây Mít gọi thành danh Tám Còm.

Văn học dân gian (VHDG) nói chung, ca dao, tục ngữ nói riêng, là những sáng tác tập thể của Nhân dân lao động. Nó được ra đời từ thuở xa xưa nhằm đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hoá tinh thần của Nhân dân và được lưu truyền từ đời này qua đời khác, nơi này qua nơi khác, chủ yếu bằng phương thức truyền miệng. Chính vì truyền miệng (lưu giữ trong trí nhớ) cho nên, mỗi người có thể “nhớ” không giống nhau, cốt lõi là nội dung tác phẩm, còn câu chữ thì không câu nệ.

Cuối năm 1974, sau khi cùng Nhà thơ Nguyễn Bá, Ðạo diễn điện ảnh Trần Thanh Hùng và một số cán bộ văn nghệ, báo chí Tây Nam Bộ hành quân hơn tháng ròng, cuối cùng chúng tôi cũng đến được Trung ương Cục miền Nam “R”. Trong quyết định của Ban Tuyên huấn khi đó ghi rõ, chúng tôi sẽ ra Bắc học chuyên môn dài hạn. Nhưng chiến trường hối hả, ngày toàn thắng cận kề. Ông Tư Ánh (tức Trần Bạch Ðằng) lúc đó lãnh đạo Ban Tuyên huấn R, phán một câu: Cán bộ đi công tác sẽ ra Hà Nội, sau đi thăm Liên Xô. Số trẻ còn lại sẽ học tại đây, chuẩn chi tiếp quản. Thế là tôi mắc kẹt lại R.

Cầm trên tay tác phẩm “Hãy tìm tôi giữ cánh đồng” được tái bản lần thứ 7 của tác giả Đặng Nguyễn Đông Vy, cảm giác thân thương như thể gặp lại người quen của những ngày êm đềm cũ. Cảm giác ấy êm đềm tựa như trong một buổi sáng lạnh được trùm mền trên chiếc giường ấm, nửa thức, nửa ngủ lắng nghe tiếng lá rơi trên thềm nhà; tiếng lửa tí tách từ bếp vọng lên, ngửi được mùi xôi thơm lừng hoặc mùi khoai lang nướng được mẹ hay bà ủ sẵn trên lò…

Cần thừa nhận rằng tiền thân của Tạp chí Văn nghệ Cà Mau chính là Tạp chí Văn nghệ Lúa Vàng, xuất hiện từ năm 1960 thế kỷ XX. Từ cánh rừng đước hóc hiểm, xa xôi, cách Chi khu Năm Căn mươi mười cây số đã xây nên một nhịp cầu nối liền với bạn viết, bạn đọc, qua đó, nhen nhóm, lan ra một đời sống văn học, văn hoá đầy sức sống, sức chiến đấu lúc bấy giờ.

Có lần tôi hỏi má: “Nhà nghèo quá, má có cho con nghỉ học không?”. Má cười: “Nghỉ học để đi chăn trâu hả”. Tôi biết má buộc miệng nói vậy thôi, chứ cái thời của tôi sau này kiếm con trâu mà chăn cũng không dễ. Nhưng tôi thắc mắc, tại sao câu cửa miệng của bà con mình là “nghỉ học để đi chăn trâu” mà không phải là đi giăng câu, đi đặt lờ hay đặt trúm…

Chẳng biết cái tên đó ai đặt cho nó tự hồi nảo hồi nào, chỉ nghe ông nội gọi nó là Ðực rồi người ta cứ thế kêu theo. Ðực tốt mã, bảnh trai nhưng hơi lù khù, tháo vát nhưng cũng chỉ ba cái chuyện đồng áng nhà nông. Người ta bảo nó có hiếu nhất nước hổng chừng, thời buổi này mà có đứa đạo đức vậy, quá hiếm.

Những chuyến tàu luôn mang biết bao niềm vui, nỗi buồn theo chiều dài đường ray tít tắp. Nơi ấy, có những cái vẫy tay lưu luyến tiễn nhau lên đường, những cái ôm siết mừng ngày hội ngộ, những giọt nước mắt lăn dài vì buồn bã trong giờ phút chia ly hay nghẹn ngào niềm vui gặp mặt… Và nơi ấy có cả những ánh mắt dõi theo đăm đắm đầy yêu thương hoà vào tiếng còi tàu ngân dài báo hiệu cho sự khởi đầu hoặc kết thúc một hành trình dọc theo chiều dài đất nước.

Vốn là người đam mê và yêu thích cải lương, tôi đã dành không ít thời gian để thưởng thức các vở diễn trong cuộc thi Nghệ thuật Sân khấu Cải lương chuyên nghiệp toàn quốc 2015 tại Nhà hát Cao Văn Lầu, tỉnh Bạc Liêu. Mỗi vở diễn đều để lại trong lòng người xem những cung bậc cảm xúc khác nhau, đặc biệt là vở diễn “Dòng xoáy” của Đoàn Cải lương Hương Tràm.

“Xe rác đến rồi đó! Hảo đâu, nhanh xách thùng rác ra đổ đi!”. Tiếng bà Bích nheo nhéo gọi với từ tầng một lên tầng hai. Bà quát giục đứa con gái đang học trên đó. Không có tiếng trả lời. Tiếng “còng cọc” nghe càng rõ hơn. Bà Bích hai tay chống nạnh ngước lên tầng: “Tao nói mầy không nghe hả? Hảo! Ði đổ rác! Nghe rõ chưa?”. Có tiếng ậm ự vọng xuống: “Con đang học bài!”. “Học cái gì? Bỏ đấy đã. Ði đổ rác ngay!”. Giọng bà Bích cương quyết.

Sau mùa gặt, cánh đồng vàng thơm óng ánh. Ðó là màu vàng ruộm của những sợi rơm cong mình trong nắng, là màu vàng xanh của những cây rạ còn tươi, giẫm chân lên gãy rạp, nghe giòn rụm. Ðó là mùi thơm của rơm khô, của khói đốt đồng. Ðứa con nào của đồng ruộng mà chẳng mê mẩn màu vàng của cánh đồng sau vụ gặt, mà chẳng “hít” no nê mùi thơm của rơm rạ quyện với mùi mồ hôi của ba, của mẹ trên cánh đồng.

Chúng tôi, những người con miền Nam tập kết ra Bắc, sau bao năm được nuôi dưỡng và học tập nay trưởng thành. Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước ngày càng cam go, Ðảng kêu gọi tất cả vì miền Nam. Trong số những người tình nguyện về miền Nam chiến đấu có chúng tôi, những bác sĩ trẻ. Ðược chọn là vinh dự rất lớn, mà vinh dự này không chia sẻ với ai bởi nguyên tắc bí mật. Ðể chuẩn bị sức khoẻ vượt Trường Sơn, phải mang ba lô có ba mươi kí-lô gạch, đi hằng ngày trong ba tháng. Thân thể rã rời, vai phồng, lưng lở.

Cứ tưởng lão sẽ ngủ cho đến xế chiều, nào ngờ chỉ mới 7 giờ sáng là lão đã có mặt ở bến xe. Giờ này khách thập phương đổ về đây đông đúc nên lão phải tranh thủ tìm khách. Hớp một ngụm cà phê mang theo, lão cầm tờ báo mà mình mới mua để xem những tin nóng hổi. Chợt lão giật mình ở mẩu tin “một thanh niên bị đồng bọn thanh toán đến tử vong”. “Thằng nhóc mà tối qua mình chở về đây mà”, lão há hốc mồm nói rồi làm rơi ly cà phê xuống đất.

Bình minh, những chú chim bay từ núi về đậu đầy trước hiên nhà. Chúng cất lên tiếng hót lanh lảnh, trong veo nghe như tiếng suối, tiếng gió đang chảy tràn trong lồng ngực cô giáo và người dân buôn làng. Một ngày mới đã bắt đầu, những giọt nắng đầu tiên rẽ mây, rẽ lá chiếu xuống mảnh sân chênh vênh. Cô giáo Hạnh cố nằm thêm, lòng bề bộn nghĩ suy mệt mỏi không muốn dậy. Ðã mười năm rồi có bao giờ cô giáo dậy muộn thế này đâu. Ðám học trò được cha mẹ dắt đến trường sớm hơn, đứng đầy ngoài sân, ngóng vào bậc cửa. “Ở hay đi?”, câu hỏi ấy cứ vang lên trong lồng ngực.

Trong đời văn nghệ sĩ nói chung và kịch tác gia nói riêng, chỉ cần có 1 vở kịch được phục vụ Ðại hội Ðảng toàn quốc cũng là quá vinh dự, nhưng Nhà văn, Nhà viết kịch Học Phi lại chiếm kỷ lục: ông có 3 vở diễn phục vụ 3 kỳ Ðại hội Ðảng toàn quốc. Chắc tác giả phấn khởi không chỉ 3 lần mà gấp 10 lần hơn.

Những năm đầu mở cửa, gọi điện từ nước ngoài về rất khó khăn, hẹn giờ gia đình tới bưu điện chờ. Cậu gần như mỗi tháng đều gọi về hỏi thăm sức khoẻ, việc làm ăn người thân, xóm giềng. Ðến một lần, cậu thông báo tháng sau sẽ làm đám “tuyên bố” với một người cùng quê định cư tại Úc, anh em chúng tôi rất mừng, vì nghe nói bên đó thanh niên nghèo khó lấy được vợ. Cậu tôi, cái gì cũng đạt điểm chín đến mười, duy cái vóc dáng có phần quá khiêm tốn.

Quá giang đoàn công tác một cơ quan của tỉnh, chúng tôi trở lại Thới Bình. Ngày mưa, do áp thấp, mưa xối xả từ lúc rời TP Cà Mau đến trung tâm huyện. Tầm nhìn có vài mét, lờ mờ màu xám bên ngoài. Cái gạt nước lắc qua né lại đến mỏi mắt phải nhìn qua hông xe. Con đường. Từ ngày có con đường hành lang ven biển phía Nam đến nay tôi mới đi lần đầu. Êm re, không quăng quật, dằn sốc, phần do đường mới rộng rãi so Quốc lộ 63, phần có chút chuẩn. Hơn 15 chiếc cầu trên tuyến, cầu dài làm cho độ dốc ít, tới chỗ không hay.

Trên cây có nhiều chiếc lá đan xen, chen chúc nhau để có được vị trí thích hợp cho việc uống sương, tắm nắng mỗi ngày. Tuy chật hẹp nhưng chúng vẫn nhường chỗ cho nhau, cùng nhau hăng say làm việc. Chỉ duy có một vài trong số đó ngang nhiên giành chỗ, rồi cứ nằm dài ra đó hưởng thụ chẳng làm lụng gì. Ngày qua ngày, những chiếc lá xanh tươi, khoẻ khoắn là kết quả của những ngày tháng chăm chỉ, cần mẫn lao động, chúng chẳng ngại gió mưa hay sương lạnh và cả trong cái nắng trưa hè oi nồng.

Hôm nay, tự dưng nhìn con thấy lớn hơn, đáng yêu hơn trong màu áo đồng phục mầm non. Mùa tựu trường tháng chín, một thời ba đã đi qua, nhưng những tiếng trống khai giảng vẫn làm lòng ba thổn thức. Ông nội con, một đời nông dân, lúc nhắm mắt xuôi tay vẫn hỏi bà nội “tôm tép nhà mình ra sao?”. Bà nội con, cũng một đời nông dân, buôn thúng bán bưng, học hành lớp 2 trường làng và lời lãi toàn tính rợ.

Chín Hột cầm chén thuốc, tay run lẩy bẩy. Thầy Hai nói, uống chén thuốc này xong, răng rụng, mắt mờ, chân tay quìu quặt, sau này ăn cơm còn khó huống hồ cầm súng. Kệ, miễn là không cầm súng bắn vào đồng đội của mình, đồng bào của mình, cái mạng này coi như bỏ. Ực một cái, Chín Hột đập bể luôn cái chén, ngồi thụp xuống gốc cây dừa mé sau chòi nhà.

Chuyện một nghệ sĩ tham gia nhiều lĩnh vực nghệ thuật bây giờ không còn là của hiếm nữa. Nhưng một người hoạt động ở 2 lĩnh vực không ăn nhập gì với nhau mà thành công cả hai xem ra cũng còn hơi lạ, bởi 1 bên thì bay bổng - lãng mạn, 1 bên thì nghiêm túc - mẫu mực, vậy mà anh đã khéo léo quyện 2 thứ vào nhau thành 1 tác phẩm tuyệt hảo. Người tôi đang nhắc tới đó là Thầy giáo - Nghệ sĩ nhiếp ảnh (NSNA) Tạ Hoàng Nguyên.

Năm 1964, mấy anh em tôi theo mẹ vào Cà Mau lần thứ hai, điểm đến cũng tại nhà cô dượng Ba Hốt ở xóm cuối kinh Sáu Thước, xã Trần Hợi, huyện Trần Văn Thời. Qua một ngày nghỉ chân, hôm sau ba tôi dắt mấy mẹ con tôi đi bộ từ đây về tới nhà ở tận Kinh Hãng, thuộc xã Khánh Hưng A.

Mùa thu dịu dàng trở thành nguồn cảm hứng bất tận của biết bao thế hệ những người cầm bút. Dù đi vào thơ ca, âm nhạc, hội hoạ hay bất cứ loại hình nghệ thuật nào, ai ai cũng dễ dàng nhận ra trong từng tác phẩm sự giao hoà giữa đất trời, lòng người, lắng dịu bao dư vị ngọt ngào, trong trẻo.

Cuối tuần về quê chơi ngay dịp nhà thuốc cá, tôi hí hửng xắn quần, cầm vợt ra vuông “hành nghề”… vớt cá. Ðợi 10 phút, rồi 20 phút đi qua, chỉ có vài con cá sơn, cá phi thoi thóp, tôi quay sang chế Hai hỏi: “Sao không có cá gì hết vậy chế?”. Chế bảo: “Mấy năm nay môi trường bị ô nhiễm, tôm chết triền miên, cá cũng vì môi trường xấu mà giảm hẳn”.

Năm 2014, tín hiệu vui đến với bà con đồng bào dân tộc Khmer Cà Mau khi Chủ tịch UBND tỉnh phê duyệt Ðề án "Nâng cấp Ðội Thông tin Văn nghệ Khmer thành Ðoàn Nghệ thuật Khmer tỉnh Cà Mau”.

Ðược tin tốp cháu ở Sài Gòn, trong đó có thằng Hiện, con trai người anh thứ năm - Năm Thân - sắp về từ giã bên nội để cùng vợ con đi định cư bên Mỹ khiến ông Hấn không khỏi xúc động, lo lắng.

Ở quê, khoảng đất sau hè thường được trồng nhiều loại cây như: ổi, chuối, khế hoặc chanh. Những bụi lá dứa thơm luôn được trồng sát bên vại nước, có khi là sát hàng rào. Người nhà quê thường chuộng những mùi thơm tự nhiên và sử dụng mùi thơm tự nhiên từ các loại rau, quả, lá trong cách chế biến món ăn hằng ngày thay vì các hương vị và phụ gia mua sẵn.

Tối Chủ nhật (30/8), đêm chung kết xếp hạng Tiếng hát Phát thanh - Truyền hình tỉnh Cà Mau năm 2015 đã thu hút sự theo dõi của rất đông khán giả. Chương trình thật sự là “bữa tiệc” âm nhạc đúng nghĩa. Bởi các thí sinh đã ca diễn một cách chuyên nghiệp, đầy nhiệt huyết, tạo nên những tiết mục ấn tượng. Những tràng pháo tay của khán giả sau mỗi bài hát cứ kéo dài như muốn nổ tung cả khán phòng. Có thể nói đây là chương trình thành công từ trước tới nay.