Trong những cán bộ ở Tiểu ban Thông tấn Báo chí thuộc Ban Tuyên huấn tỉnh Cà Mau thời kháng chiến, chắc hẳn ngày nay còn nhiều người nhớ anh Mười Hiến (Phạm Quang Hiến - Phạm Hiến), dáng gầy, thấp nhỏ, đôi mắt lộ, từng gắn bó nghề cầm máy ảnh suốt cả chục năm ở Cà Mau…

Ngày còn ngồi ghế nhà trường ở đô thành Sài Gòn, Phan Ngọc Hiển đã sử dụng ngòi bút viết bài in báo chống chế độ bãi khoá của nhà trường, ca ngợi các nhà chí sĩ yêu nước, ca ngợi tinh thần cuộc đưa tang nhà chí sĩ Phan Châu Trinh…

Vậy là đã 40 năm các cựu chiến binh Xưởng Quân giới Cà Mau mới có dịp về thăm lại chiến trường xưa trên địa bàn huyện Đầm Dơi. Con đường về ấp Thanh Tùng, xã Thanh Tùng, vừa nhỏ, lại ngoằn ngoèo, xe cứ dồn sốc liên hồi nhưng không làm các cụ bận tâm, bởi những cái tên Kinh Ông Đơn, Kinh Ba, Cả Đuốc… với những năm tháng nhiều gian khổ, hy sinh nhưng cũng lắm nghĩa tình đang hiện đầy trong tâm trí các cụ.

Cách kể chuyện của Nhà văn Nguyễn Thanh (Mười Thanh) trầm tĩnh, hiền lành nhưng tôi vẫn cảm được sự sôi sục, háo hức ngay thời điểm Ban Biên tập, phóng viên, hoạ sĩ của Tạp chí Lúa Vàng hoà vào dòng người từ căn cứ Giáp Nước gồm nhiều cơ quan cấp tỉnh tiến ra bến đò Rạch Rập bằng xuồng máy, xuồng chèo, đi bộ… Ðoàn người đi trong hân hoan, hối hả, hình dung một chút nữa thôi họ sẽ sống trong hạnh phúc tột cùng khi “đất trời đã về ta”.

Đó là vào trung tuần tháng Giêng năm 1980, sau hơn 8 tháng từ khi các đơn vị lực lượng vũ trang Minh Hải nhận nhiệm vụ sang chiến trường Campuchia (tỉnh Kô Kông) chiến đấu giúp bạn. Suốt hơn 200 ngày đêm luồn rừng, vượt núi truy quét tàn quân địch từ thị xã Kô Kông về phà Kép, Tà-ben-rung, Ðôn Tức…, cán bộ, chiến sĩ không quản ngại gian khổ, hy sinh, chấp nhận mọi thiếu thốn, nhất là về lương thực thực phẩm (vì chiến trường xa, hậu phương chưa cung cấp kịp, đặc biệt là có lúc bộ đội thiếu muối ăn trầm trọng, số anh em đi tải sẵn sàng bỏ lại 2 ba lô gạo để lấy 1 ba lô muối).

Sau khi cuộc kháng chiến trường kỳ chống thực dân Pháp kết thúc thắng lợi, Hiệp định Geneva được ký kết. Theo nội dung hiệp định, 2 miền Nam - Bắc tạm thời bị chia cắt, sau 2 năm sẽ tổ chức hiệp thương tổng tuyển cử thống nhất đất nước. Thế nhưng, với âm mưu xâm lược đất nước ta lâu dài, đế quốc Mỹ lập tức hất chân Pháp, đưa Ngô Đình Diệm về thành lập chính phủ bù nhìn, biến miền Nam Việt Nam thành thuộc địa kiểu mới và là căn cứ quân sự của chúng.

Chúng tôi trở lại trường sau Tết Nguyên đán 1975, buổi điểm danh đầu tiên vắng mặt 2 người, đó là anh lớp trưởng và chị Chi, cô nữ sinh giỏi Toán xinh nhất lớp. Sự vắng mặt của 2 người là đề tài bàn tán không chỉ lớp 12 mà của cả khối cuối cấp bởi còn nửa học kỳ là chúng tôi thi tốt nghiệp ra trường.

Không giống như những lần gặp trước, lần này ông Nguyễn Văn Giỏi (Hai Giỏi), Chủ tịch Hội Tù chính trị yêu nước TP Cà Mau, bắt đầu ký ức trong buồng giam Côn Ðảo bằng giọng không còn trong trẻo, nhưng khí tiết cách mạng của người cộng sản kiên trung vẫn còn cao ngất trong ông.

Mỗi năm, vào ngày 25/3 âm lịch, những cựu chiến binh, con cháu những chiến sĩ hy sinh trong trận đánh Bến Dựa của Tiểu đoàn Ngô Văn Sở (tiền thân của Tiểu đoàn U Minh 1), trở lại xã Hiệp Tùng (huyện Năm Căn) để cúng mâm cơm tưởng nhớ về đồng đội. Năm nay, kỷ niệm 55 năm ngày diễn ra trận đánh Bến Dựa (năm 1960), trong sự kiện khánh thành Bia chiến thắng Bến Dựa, các cựu chiến binh họp mặt đông đủ hơn.

Trong những ngày tháng Tư lịch sử, nguyên cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn 962 anh hùng và cựu giáo viên, học sinh Trường Hàng hải - Cơ điện 373 và Trường Thiếu sinh quân 673 rất đỗi tự hào, vui mừng trước công trình Nhà Truyền thống về 2 ngôi trường này vừa mới hoàn thành đưa vào sử dụng. Đây là công trình ý nghĩa được xây dựng bằng tấm lòng và sự quyết tâm của những con người trân trọng giá trị lịch sử, nung nấu nguyện vọng tri ân quê hương và giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ.

Đến giờ này, suy nghĩ và nhớ lại, lòng tôi thấy tự hào khoảng đời niên thiếu của mình, đã cống hiến cho sự nghiệp vĩ đại của dân tộc. Rõ ràng là sức mạnh truyền thống dân tộc Việt Nam dưới sự lãnh đạo anh minh, tài tình của Đảng và Bác Hồ cùng với chủ nghĩa anh hùng cách mạng đã giúp chúng tôi vượt qua những chặng đường gian truân và ác liệt. Đó là tuyến đường 1C.

Một buổi sáng, đang ngồi đọc báo bỗng nghe tiếng gõ cửa, tôi vội vàng bước ra. Nam, thằng bạn chiến đấu hồi ở trong B bắt thần xuất hiện làm tôi ngớ ra.

Từ 30/4/2005 đến nay, ông Lâm Anh Lữ, nguyên Đội trưởng Đội Biệt động Hồ Thị Kỷ, nguyên Thị đội phó Thị đội Cà Mau, nguyên Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn K8 (lực lượng vũ trang thị xã Cà Mau), đều tổ chức cuộc họp mặt tại gia đình mình để cúng cơm, tưởng nhớ những đồng đội năm xưa. Đội Biệt Động thị xã Cà Mau (tức Đội Biệt động Hồ Thị Kỷ) thành lập tháng 5/1968 đã làm cho quân thù kinh hoàng bởi những trận đánh hết sức táo bạo của mình.

Đó là di vật của chị tôi và cũng là một kỷ niệm mối tình đầu với người chiến sĩ giải phóng quân cách đây hơn 40 năm...

Gần 50 năm trước, sau Tổng tiến công và nổi dậy xuân Mậu Thân 1968, ta và địch đều có sự tổn thất lớn. Vùng giải phóng của ta bị thu hẹp. Ðịch còn mạnh nên liên tục tổ chức tấn công. Trước tình hình đó, Tỉnh uỷ Cà Mau sáng suốt phát động trong toàn Ðảng, toàn quân, toàn dân xác định giữ vững tư tưởng tiến công, bám đất, bám dân, giành đất, giành dân tiến tới giành chiến thắng. Tại thị xã Cà Mau, Ðội Biệt động được thành lập. Ðội gồm những chiến sĩ dũng cảm, hoạt động bí mật, thầm lặng, tìm nắm thông tin về hoạt động của địch, đánh địch bằng những trận bất ngờ nhất, hiệu quả cao nhất.

Tuy nhiên, bên cạnh vẫn còn không ít cựu thanh niên xung phong đời sống kinh tế còn nhiều khó khăn, rất cần sự giúp đỡ và sẻ chia, nhất là với những người đồng đội cũ. Và, họ đã rất hạnh phúc khi được sự thấu hiểu và sẻ chia của các cấp hội cựu thanh niên xung phong.

“Năm 1950, mới 17 tuổi, tôi là học sinh Trường Lưu trú Gia Định. Theo tiếng gọi Tổ quốc, tôi tham gia thi tuyển vào Trường Lục quân Trần Quốc Tuấn, trúng tuyển và tham gia cùng Đoàn Gia Định Ninh (Gia Định và Tây Ninh) dự học khoá 2, tổ chức tại xã Trí Phải, huyện Thới Bình. Niên học quy định thời gian 2 năm, nhưng do nhu cầu cấp thiết chiến trường, khoá 2 chỉ kéo dài khoảng 12 tháng thì kết thúc và học viên được phân tán về nhiều đơn vị khác nhau”, Đại tá Cao Minh Trưng, nguyên chuyên viên Tổng Cục 2, Bộ Quốc phòng, tâm sự.

Tháng 10/1973, Huyện uỷ Cái Nước quyết định tăng cường đồng chí Phạm Thị Bay (Ba Bay), Huyện uỷ viên về làm Bí thư xã Tân Hưng Đông. Tháng 9/1974, Huyện uỷ Cái Nước mở đại hội và đề nghị đại diện các xã hạ quyết tâm cụ thể trong việc “tự lực, tự cường, giải phóng quê hương”.

Cùng với phong trào “3 sẵn sàng” của thanh niên, phong trào “3 nhất” trong quân đội, “Gió Ðại phong” trong nông nghiệp ở miền Bắc, đầu năm 1965, Ðại hội Ðoàn Thanh niên Nhân dân cách mạng miền Nam đã đề ra phong trào “5 xung phong” chống Mỹ cứu nước nhằm tập hợp mọi tầng lớp thanh niên ở cả 3 vùng: giải phóng, tạm chiếm và đô thị đánh bại cuộc chiến tranh cục bộ của đế quốc Mỹ.

Từ Xẽo Trê, tôi chèo vô Biện Tràng và từ Biện Tràng chèo lên một chặng xa lắc, cả chục cây số. Tôi tìm gặp anh em cán bộ, chiến sĩ đội “săn tàu” của tỉnh đang ngày đêm nằm bên công sự trên bờ sông Ðốc, đoạn vàm Cỏ Xước. Ra đời chưa đầy một năm, đơn vị trẻ và những người chiến sĩ trẻ có mặt ở đây đã nhận chìm 16 chiếc tàu sắt giặc, diệt hàng trăm tên, làm chủ hoàn toàn tuyến sông chiến lược này.

Cuối Đông 1974, một mình với chiếc xuồng be tám và cặp chèo đước đồng hành từ Rau Dừa, Xẽo Trê, tôi đi suốt mấy ngày đường, vượt Sông Đốc về xã Trần Hợi, huyện Trần Văn Thời và xã Lợi An, huyện Châu Thành thời chiến… Đó là chuyến đi thực tế, viết bài “Mùa lúa” và “Chốt trên sông” cho Báo Cà Mau số Xuân Ất Mão 1975.

Trong quá trình hoạt động cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dành nhiều tâm sức cho công tác xây dựng Ðảng và khối đoàn kết trong Ðảng. Trong Di chúc thiêng liêng, Người căn dặn rất nhiều điều. Nhưng vấn đề về Ðảng và xây dựng Ðảng là vấn đề Người trăn trở nhất, vấn đề “trước hết”. Ðây là vấn đề rất rộng, nhưng Người chỉ tập trung xoay quanh việc đoàn kết thống nhất trong Ðảng.

Lần lựa mãi, tôi, Hoàng Văn Một (điện báo viên) và Nguyễn Thanh Vũ (cơ công), mới có chuyến về Ðập Ðá. 30 năm hoà bình, cộng với 10 năm trước đó, tính ra chúng tôi đã xa Ðập Ðá 40 năm chẵn. Dấu vết đã chìm sâu vào biến đổi của thời gian, phải tinh ý lắm mới bắt gặp một vài chi tiết vụn vặt, như cái mương ranh có gốc bình bát già cỗi, cái bàn thờ thông thiên giữa sân được bao bọc bởi chòm bông trang đỏ ối.

Tham gia đội du kích xã, làm công tác chuyển thương, sau ngày hoà bình, bà Nguyễn Thị Liễu, cựu chiến binh xã Khánh Thuận, huyện U Minh trở về địa phương bắt tay vào “cuộc chiến” mới, cuộc chiến chống lại đói nghèo. Tại đây bà Liễu có hơn 5 công đất nông nghiệp nhưng việc canh tác lúa của gia đình bà cũng không mấy thuận lợi.

Cách đây 40 năm, đó là những ngày cuối của năm 1974, tại lớp học của cô Bình ở Bào Dừa, hai chị em của em là Huỳnh Lê và Huỳnh Ðào nhập học. Do vào trường những ngày gần Tết nên khi thầy, cô may đồ Tết cho các bạn, 2 em không có phần vải. Nghe cô Bình bàn với thầy Trung: “Sẽ tận dụng vải bên hông, cắt ống hẹp lại để mót cho Huỳnh Lê, Huỳnh Ðào đứa một cái quần”, em mừng vô cùng! Ðồ Tết của tụi em là một cái quần ni-lông đen.

Ðó cũng là lý do tại sao nơi chót mũi Cà Mau này vẫn lặng lẽ, âm thầm mà cháy bỏng một tình bạn HSMN trong “Hội Cựu học sinh miền Nam Cà Mau”. Những năm sống xa nhà, cút côi ở các trường học sinh miền Nam trên đất Bắc đã gắn kết chúng tôi lại với nhau như những người con của một gia đình.

Hồi đó đơn vị mình sản xuất vũ khí, nhưng ham đánh giặc lắm. Thấy tụi nó càn quét, hoành hành, gây nhiều tội ác mình rất tức tối. Nhưng nhiệm vụ mình là sản xuất vũ khí thì phải lo làm, đâu được trực tiếp ra chiến trường. Vậy chớ tôi cũng được 1 lần “lén” đi đánh giặc.

Bác Ba Phi tên thật là Trần Long Phi, sinh năm 1884, tại Đồng Tháp, thời loạn lạc ông chạy về phía rừng U Minh để mưu sinh và mất vào ngày 3/11/1964 trên quê hương thứ 2 này tại ấp Đường Ranh, xã Khánh Hải, huyện Trần Văn Thời. Nơi đây hiện đã trở thành Khu Di tích Nghệ nhân dân gian Trần Long Phi, tức bác Ba Phi. Tên tuổi của ông gắn liền với biết bao giai thoại và trở thành biểu tượng lạc quan, niềm tự hào của vùng đất U Minh.